ورزشی، بیوگرافیک، سیاسی و مهم‌تر از همه جنجالی
در حالی که بسیاری از صاحبنظران فیلم‌های مستند را بیشتر از آثار درام می‌پسندند و آن‌ها را برای جامعه مفیدتر از آثار قصه‌گو می‌دانند، اما دستگاه عریض و طویل صنعت سرگرمی جهان همچنان به این آثار ارزشمند بی‌اعتناست و همین موضوع ضرورت بررسی بیشتر مستندهای مهم سال‌های اخیر را روشن می‌کند.
یکی از مجسمه‌های مهم اسکار که هر سال با ناباوری تحت‌الشعاع هنرمندان جذاب و فیلم‌های خوش آب و رنگ درام نادیده گرفته می‌شود، جایزه اسکار بهترین فیلم مستند است. در حالی که بسیاری از صاحبنظران فیلم‌های مستند را بیشتر از آثار درام می‌پسندند و آن‌ها را برای جامعه مفیدتر از آثار قصه‌گو می‌دانند، اما دستگاه عریض و طویل صنعت سرگرمی جهان همچنان به این آثار ارزشمند بی‌اعتناست و همین موضوع ضرورت بررسی بیشتر مستندهای مهم سال‌های اخیر را روشن می‌کند. در این مطلب مروری داریم بر مستندهای منتخب آکادمی علوم و هنرهای سینمایی یا همان اسکار در طی پنج سال اخیر...
گستره موضوعی
نگاهی کلی به فهرست نامزدها و برندگان اسکار مستند طی پنج سال گذشته نشان می‌دهد که محبوب‌ترین موضوعات مستند برای اعضای آکادمی موضوعات ورزشی، مستندهای بیوگرافی هنرمندان، مسائل اجتماعی (بالاخص معضل تبعیض نژادی) و موضوعات سیاسی است. «صعود ناامن» با موضوع صعود بدون طناب یک صخره نورد به دیواره‌ای ۹۰۰ متری، «ایکاروس» با موضوع دوپینگ سازماندهی شده در روسیه و «او.جی: ساخت آمریکا» با موضوع زندگی او. جی. سیمپسون، فوتبالیست معروف آمریکایی، سه برنده اسکار اخیر هستند که موضوع هر سه آن‌ها به ورزش مرتبط است. به این لیست می‌توان مستند «مراقب شکاف بودن» را هم اضافه کرد که به زندگی چند اسکیت‌باز اختصاص دارد و در همین مراسم اخیر اسکار نامزد بهترین مستند بود.
مستندهای اجتماعی متمرکز بر مسائل رنگین پوست‌ها و تبعیض‌های نژادی سهم عمده‌ای در فهرست منتخبان آکادمی سال‌های اخیر داشته‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «آتش در دریا» با موضوع پناهجویان آفریقایی در اروپا، «من کاکاسیاه تو نیستم» با موضوع تاریخ نژادپرستی در ایالات متحده آمریکا، «سیزدهمین» با موضوع تبعیض‌های نژادی رایج در زندان‌های آمریکا، «جزیره شکست‌ناپذیر» در مورد قتل یک جوان سیاهپوست در سال ۱۹۹۲ و جانبداری دستگاه قضایی ایالات متحده از قاتل سفیدپوست، «هیل کانتی؛ امروز صبح، امروز عصر» با موضوع شرایط زندگی سیاهپوستان در شهر هیل اشاره کرد که همگی نامزد اسکار هم بوده‌اند. البته مستندهای اجتماعی دیگری هم طی سال‌های اخیر مورد توجه آکادمی قرار گرفته‌اند که از جمله آن‌های می‌توان به «زندگی انیمیشنی» با موضوع بیماری اوتیسم، «سرزمین کارتل» درباره مبارزه گروهی در مکزیک با یک کارتل مواد مخدر، و «ویرونگا» با موضوع نجات یک گونه نادر گوریل در کنگو اشاره کرد.
موضوعات سیاسی و اقتصادی نیز از محورهای محبوب آکادمی برای مستندسازی به حساب می‌آیند که این قبیل مستندها طی سال‌های اخیر نامزدی‌های قابل توجهی در اسکار داشته‌اند. مهم‌ترین مستندهای اقتصادی و سیاسی پنج سال گذشته عبارتند از «آخرین روزهای حضور در ویتنام» که به برشی خاص با زاویه‌ای ویژه از روزهای پایانی جنگ ویتنام می‌پردازد، «چهره سکوت» با موضوع کودتای ضدکمونیستی سال ۱۹۶۵ در اندونزی، «زمستان در آتش: نبرد اوکراین برای آزادی» با موضوع تظاهرات اعتراضی مردم اوکراین، «آباکوس: به اندازه کافی کوچک برای زندانی شدن» درباره تخلفات بانک فدرال آباکوس، «آخرین مرد در آلپو» با موضوع جنگ داخلی سوریه، و «از پدران و پسران» با موضوع تروریسم در سوریه.
دیگر موضوع جذاب مستندسازی در سال‌های اخیر به بیوگرافی‌ها، و بالاخص بیوگرافی هنرمندان و سلبریتی‌ها، اختصاص داشته که از میان آن‌ها می‌توان به مستندهای «آر بی جی»، روایت زندگی روث بیدر گینزبرگ، قاضی دستیار در دیوان ایالات متحده، «امی» درباره زندگی امی واینهاوس خواننده و ترانه‌سرای مشهور بریتانیایی، «چه خبر شد خانم سیمون» با موضوع زندگی نینا سیمون خواننده مشهور جاز و بلوز، «در جستجوی ویوین مایر» درباره زندگی یک عکاس خیابانی که پس از مرگش به شهرت رسید، و «نمک زمین» روایت زندگی سباستائو سالگادو عکاس عاشق طبیعت، اشاره کرد. پس از اشاره به گستره موضوعی مستندهای سال‌های اخیر لازم است که به مستندهایی که موفق به دریافت اسکار بهترین مستند سال شده‌اند هم بپردازیم که معرفی آن‌ها را در ادامه می‌خوانید.
اسکار هشتاد و هفتم- شهروند شماره چهار-لارا پویترس
یکی از جنجالی‌ترین موضوعات جامعه آمریکا طی سال‌های اخیر به افشاگری‌های فردی به نام ادوارد اسنودن، کارمند سابق سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا و پیمان‌کار سابق آژانس امنیت ملی این کشور (NSA)، مربوط می‌شد که بحث‌های فراوانی را برانگیخت. اسنودن در سال ۲۰۱۳ به افشای اسنادی پرداخت که نشان می‌داد دولت آمریکا با همکاری چند کشور دیگر تلاش‌های فراوانی برای ورود به حریم خصوصی شهروندان و شنود و کنترل گسترده مناسبات تلفنی و اینترنتی آن‌ها انجام داده است. موضوع اسنودن از این جهت بسیار مناقشه برانگیز بود که مردم به نتیجه روشنی درباره این شخصیت نمی‌رسیدند و درحالی که عده‌ای او را یک قهرمان ملی تلقی می‌کردند، عده‌ای دیگر اسنودن را خائن به کشور می‌دانستند.
برای پاسخ به همین ابهامات لارا پویترس و همکارش با تلاش‌های فراوان راهی هتلی در هنگ‌کنگ که به نوعی محل اختفای اسنودن بود رفتند و پس از حدود هشت روز گفتگو با وی به روایتی جذاب از چگونگی تبدیل شدن یک کارمند ساده آژانس امنیت ملی به چهره‌ای مرموز و بین‌المللی دست یافتند که در قالب مستند «شهروند شماره چهار» رونمایی شد و توجه گسترده مردم را هم برانگیخت. این مستند که نامش را از اسم مستعار اسنودن در طول فعالیت‌های افشاگرانه‌اش گرفته، موفق شد در سال ۲۰۱۵ اسکار بهترین مستند را به خود اختصاص دهد.
اسکار هشتاد و هشتم-امی-آصف کاپاریا
زندگی امی واینهاوس، خواننده و ترانه‌سرای مشهور بریتانیایی، آن‌قدر جذابیت داشت که موضوع یک مستند پرمحتوا باشد. کاپاریا در سال ۲۰۱۵ از مستند خود «امی»، با محوریت زندگی و مرگ این هنرمند، رونمایی کرد و مورد توجه مردم و منتقدان قرار گرفت. «امی» که در جشنواره کن ۲۰۱۵ به نمایش درآمد، از جهت پرداختن به زوایای پیچیده شخصیتی و کنکاش در حالات روانی واینهاوس، بسیار جذاب بود و مواردی مانند کودکی، زندگی اجتماعی و شرایط او به عنوان یک سلبریتی را مورد واکاوی قرار می‌داد. برگ برنده «امی» اما، علاوه بر تصاویر بکر و مصاحبه‌های جذاب با نزدیکان این هنرمند، حاشیه صوتی قدرتمند اثر و استفاده فیلمساز از قطعات شنیده نشده موسیقی‌های واینهاوس بود که کشش فیلم را چند برابر می‌کرد.
نکته جالب این‌که مستند «امی» اصلاً به دنبال ارائه یک چهره آرمانی از واینهاوس نبود و با موضوع اعتیاد این هنرمند به الکل و گزارش مرگش در سن بیست و هفت سالگی بر اثر مسمویت با مشروبات الکی صادقانه برخورد کرد. «امی» یک پیام اساسی هم دارد و آن مراقبت از افراد مشهور است که رها شدن آن‌ها می‌تواند صدمه‌های جبران ناپذیری را به دنبال داشته باشد. «امی» موفق شد در سال ۲۰۱۶ اسکار بهترین فیلم مستند را از آن خود کند.
اسکار هشتاد و نهم-او. جی.: ساخت آمریکا-ازرا ادلمن
اول قرار بود یک مینی‌سریال مستند باشد و بعد به صورت یک فیلم مستند بسیار بلند هفت هشت ساعته تدوین شد. در نهایت اما به اسکار راه یافت و با استقبال پرشور اعضای آکادمی توانست مجسمه طلایی را برای بهترین مستند سال به دست آورد. «او. جی.: ساخت آمریکا» روایتی مستند از زندگی او. جی. سیمپسون، بازیکن محبوب فوتبال آمریکایی و هنرپیشه اهل ایالات متحده، است که در وهله نخست دو بار متهم شدن این سلبریتی به قتل را مورد کنکاش قرار می‌دهد و به نحوه محاکمه او (معروف به محاکمه قرن) و نهایتاً آزاد شدنش می‌پردازد. «او. جی.: ساخت آمریکا» سپس به سراغ موضوع دستگیری سیمپسون به اتهام سرقت مسلحانه در لاس وگاس و محکوم شدنش به سی و سه سال حبس، با امکان آزادی مشروط پس از ۹ سال، می‌رود و با کلی ظرافت هنری نشان می‌دهد که شرایط اجتماعی جامعه آمریکا هم در وضعیت اسفناک سیمپسون بی‌تاثیر نبوده است؛ پیامی که نام فیلم هم از آن حکایت دارد و اوضاع امثال سیمپسون به تعبیری «ساخت آمریکا» معرفی می‌شود. «او. جی.: ساخت آمریکا» موفق شد در سال ۲۰۱۷ جایزه اسکار بهترین مستند سال را به خود اختصاص دهد.
اسکار نود-ایکاروس-برایان فوگل
دوپینگ سازماندهی شده و گسترده در ورزش جهان و المپیک موضوع اصلی مستند «ایکاروس» را تشکیل می‌داد. داستان اما به این سادگی نبود و برایان فوگل برای ساخت این فیلم تلاش‌هایی بسیار فراتر از یک مستندساز را متحمل شد. فوگل در مسیر ساخت مستند «ایکاروس» با گئورکی رودچنکوف، رییس سابق آزمایشگاه ضد دوپینگ روسیه، همراه می‌شود و همین موضوع برگ برنده «ایکاروس» است. فوگل با همکاری و مشاوره رودچنکوف از یک مسابقه دوچرخه سواری آماتور آغاز می‌کند و به دنبال آن است که نشان دهد امکان استفاده از داروهای ممنوعه نیروزا و دور زدن آزمایش‌های دوپینگ وجود دارد. «ایکاروس» اگرچه با رویکردی علمی پیش می‌رود و سعی دارد از یک آسیب بزرگ در ورزش جهان پرده برداری کند، اما به مرور پیکان انتقاد مستند به سمت روسیه، و حتی شخص پوتین، نشانه می‌رود و به شرایط شرکت ورزشکاران این کشور در رویدادهای رقابتی بین‌المللی می‌رسد. «ایکاروس» موفق شد به خاطر افشاگری‌ها و تلاش‌های فراوان سازندگانش به اسکار بهترین فیلم مستند در سال ۲۰۱۸ دست یابد.
اسکار نود و یکم-صعود ناامن-الیزابت چای واشارهی و جیمی چین
داستان صعود الکس هونولد، صخره نورد ماجراجویی که به دنبال صعود از یک دیوار بلند و خطرناک بود، نوید ساخت یک مستند پرهیجان و متفاوت با آن‌چه قبلاً از مستند در ذهن داریم را می‌دهد. الیزابت چای واشارهی و جیمی چین دو مستندسازی بودند که کنار هونولد به ساختن مستندی از اقدام تهورآمیزش ایستادند و مزد این تلاش متفاوت را هم چند روز پیش در مراسم اسکار نود و یکم، با دریافت مجسمه بهترین فیلم مستند سال، گرفتند. نام «صعود ناامن» از شکل صعود هونولد به دیواره، یعنی صعودی تک‌نفره و بدون هیچ گونه طناب یا وسیله امن نگهدارنده، حکایت دارد؛ دقیقاً همان چیزی که هیجانی وصف‌ناپذیر را به مستند تزریق می‌کند و ریتم فوق‌العاده‌ای به آن می‌بخشد. «صعود ناامن» روایتگر صعود هونولد به بالای دیواره‌ای ۹۰۰ متری به نام ال‌کاپیتال، واقع در پارک ملی یوسیمیتی واقع در ایالت کالیفرنیا، بدون طناب است که به نوعی درخشان‌ترین محصول سال‌های اخیر نشنال جئوگرافیک هم به شمار می‌رود.
