مروری بر سبک های مستندسازی در سینمای مستند جهان(۱)
در این مطلب سعی داریم به مهم ترین سبک های مستندسازی در تاریخ سینمای مستند جهان بپردازیم.
از زمانی که ارسطو برای نخستین بار نمایش را بر سه گونه کمدی، درام و تراژدی تقسیم کرد، سبک‌شناسی آثار هنری تصویری تقسیم‌‌بندی‌های پرشماری را به خود دیده و هر چند سال یک بار، اندیشمندی پیدا می‌شود که، بر اساس نقطه نظرات خاص خودش، آثار هنری را ذیل انواع گوناگون رده‌بندی می‌کند. سینمای مستند نیز از این قاعده مستثنی نیست و مرور منابع تخصصی این حوزه نشان می‌دهد که همه چیز به این بستگی دارد که از چه زاویه‌ای به ماجرا نگاه کنیم و بر اساس چه ملاکی به دسته‌بندی آثار مستند بپردازیم.
بر اساس منابع معتبر حوزه زیبایی‌شناسی در سینمای مستند...، بیش از ۱۰ نوع دسته‌بندی مختلف برای فیلم‌های مستند ارائه شده که هیچ‌یک از آن‌ها الزاما درست‌تر از دیگری نیست. در این مطلب سعی داریم به مهم‌ترین سبک‌های مستندسازی در تاریخ سینمای مستند جهان بپردازیم. به همین منظور و با تمرکز بر دو کتاب «شکل شناسی و گونه شناسی فیلم مستند» اثر دکتر احمد ضابطی جهرمی و «سینمای مستند ایران و جهان» نوشته حمید دهقانپور، دو تقسیم‌بندی مهم در شناخت سبک‌های مستندسازی را در ادامه خواهیم آورد.
اما پیش از ورود به بحث از سبک‌های مستندسازی، لازم است نکاتی کلی را، به عنوان مقدمه ورود به بحث، ذکر کنیم که برای درک مسئله این نوشتار ضروری به نظر می‌رسند. اصطلاح فیلم مستند (documentary film) از واژه لاتین (documentum) به معنای درس، تعلیم و نیز انتقال اندیشه و عقیده مشتق شده که این موضوع نشان از رسالت اصلی سینمای مستند (آگاهی بخشی و انتقال واقعیت) دارد. بر همین اساس، وجه مشترک تقریبا تمامی تعاریفی که برای فیلم مستند ارائه شده‌اند، «واقعیت» است و امر واقع مفهومی است که این سبک از فیلمسازی را از سایر گونه‌های هنر تصویری متمایز می‌کند.
از مهم‌ترین تعاریف فیلم مستند می‌توان به «هنر ضبط واقعیت»، «برداشت خلاق از امر واقع»، و نیز «شکار و تدوین معنادار لحظاتی از زندگی واقعی و در حال گذر» اشاره کرد. این تعاریف نشان می‌دهند که مهم‌ترین رکن یک فیلم مستند «واقع‌نمایی» آن است و از این لحاظ فیلم مستند درست در نقطه مقابل فیلم داستانی یا تخیلی (fiction film) قرار می‌گیرد که مبتنی بر جهان ذهنی و تخیلات فیلمساز است.
اصطلاح فیلم مستند که تقریبا از دهه سوم قرن بیستم، به عنوان یک گونه مستقل و بدیع از فیلمسازی، رایج شده، به دلیل کاربردهای مهم و سطح تاثیرگذاری بالایش، خیلی زود مورد توجه هنرمندان، منتقدین، متفکران، سیاسیون، مسئولین و متولیان فرهنگی و اجتماعی، و بعدتر توده‌های مردم، قرار گرفت. برخی از این کاربردها عبارتند از اعطای آگاهی، بینش و شناخت مطابق با واقع به مخاطب در مورد موضوعات حقیقی مختلف، آموزش عمومی، فرهنگ‌سازی در حوزه عمومی، تبلیغات اقتصادی و سیاسی، جلب توجه مردم به یک امر خاص و… .
همچنین لازم به توضیح است که مستندها را از جهات دیگری غیر از سبک آن‌ها نیز می‌توانیم موضوع دسته‌بندی قرار دهیم. مثلا اگر بخواهیم آثار مستند را از نظر موضوع بررسی کنیم، گونه‌ها مختلفی از جمله مستند صنعتی، مستند تاریخی، مستند ورزشی، مستند جنگی، مستند اقتصادی، مستند سیاسی، مستند علمی، مستند حیات وحش، مستند خبری یا گزارشی، مستند مردم شناسی، مستند اجتماعی، مستند هنرشناسانه، مستند بیوگرافیک یا پرتره و… همگی ذیل عنوان کلی مستند قرار می‌گیرند.
از نقطه‌نظری دیگر اما، اگر کاربرد مستند و هدف از تولید آن مد نظر باشد، فیلم مستند به گونه‌هایی همچون مستندهای آموزشی، مستندهای کارورزی یا مهارت افزایی، مستندهای تبلیغاتی، مستندهای گزارشی و… تقسیم می‌شود. با وجود این، مهم‌ترین ملاک تقسیم‌بندی انواع فیلم‌های مستند، نوعی از رده‌بندی این آثار است که با محوریت سبک هنری مستندسازی، فرم و ساختار اثر انجام می‌شود. ما برای ارائه انواع سبک‌های مستندسازی، از میان گزینه‌های پرتعداد موجود، دو تقسیم‌بندی گونه‌های مستند را کاملتر از بقیه یافتیم که در مطلب بعدی به تشریح آن‌ها می‌پردازیم.
