نقد مستند «نیمه پنهان ماه»:
نقدی بر مستند «نیمه پنهان ماه» ساخته آزاده بی‌زار گیتی که به بازخوانی حضور زنان در جنبش مشروطیت ایران می‌پردازد.
«نیمه پنهان ماه» اثری مستند در تشریح و واکاوی حضور و نقش زنان در جنبش مشروطه ایران است. پژوهش‌های این مستند، که به نظر می‌رسد کاری طاقت‌فرسا و دشوار بوده، توسط کارگردان و تهیه‌کننده آن، آزاده بی‌زار گیتی، به انجام رسیده است. «نیمه پنهان ماه» اما، مانند دیگر آثار مستند، ظرفیت‌ها و محدودیت‌هایی هم دارد. مهم‌ترین نقطه قوت این مستند وجه پژوهشی آن است که به خوبی توسط سازنده پرداخته شده است. ارجاعات پرشمار به کتب، نامه‌ها، دست‌نوشته‌ها، خاطرات و روزنامه‌ها و نشریات ادوار مختلف تاریخی، خیال مخاطب را تا حد زیادی از صحت آن‌چه می‌شنود راحت می‌کند...
«نیمه پنهان ماه» با یک بررسی اجتماعی نسبتاً جامع در خصوص وضعیت زنان در جامعه ایران دوران قاجار آغاز می‌شود و با چند فکت معقول، پس از حدود پانزده دقیقه، کم‌کم به سمت مقصود اصلی‌اش خیز برمی‌دارد: نقش زنان در وقایع سیاسی. آن‌چه به «نیمه پنهان ماه» جذابیت بصری کم‌نظیری بخشیده، بهره‌مندی تیم سازنده از یک آرشیو عکس بسیار کامل است که بیننده را حسابی سر ذوق می‌آورد. با این‌که چند سالی است تصاویر متعددی از زنان قاجاری در فضای مجازی دست به دست می‌شود، اما آرشیو عکس‌های مستند «نیمه پنهان ماه»، همان‌طور که راوی اشاره می‌کند، با دشواری گردآوری شده و به قدری کامل و جذاب است که می‌تواند تصویر رایج از زنان قاجاری را تا حدودی در اذهان عمومی تغییر دهد.
«نیمه پنهان ماه» اما از چند جهت پتانسیل اعجاب‌انگیزش را نابود کرده و مستندی که می‌توانست تاثیر شگفت‌انگیزی داشته باشد، درسایه همین محدودیت‌ها به یک مستند بهتر از متوسط تبدیل شده است. نخستین محدودیت، ریتم روایت راوی مستند است که ظاهراً با صدای خود آزاده بی‌زار گیتی ضبط شده، در حالی که می‌توانست، مانند بسیاری دیگر از مستندها، به یک گوینده حرفه‌ای سپرده شود تا همدلی بیشتری در مخاطب برانگیزد. علاوه بر این «نیمه پنهان ماه» هیچ مصاحبه‌ای ندارد و صرفاً به ارائه اطلاعات تاریخی روی عکس‌ها (و در چند مورد فیلم‌ها) بسنده می‌کند. این در حالی است که گنجاندن چند اظهارنظر از جامعه‌شناسان یا مورخان در باب موضوع مورد بحث می‌توانست جذابیت ویژه‌ای به مستند ببخشد. لااقل در بخش ابتدایی، که به تشریح شرایط زنان جامعه ایران در دوره قاجار می‌پردازد، تحلیل جامعه‌شناسانه یا تاریخی علل انزوای زنان می‌توانست برگ برنده مهمی باشد که با سهل‌انگاری فیلمساز از بین رفته است.
مهم‌ترین محدودیت «نیمه پنهان ماه» اما، به تعبیری، نقض غرض کلی اثر است که انگار ناخواسته آن‌چه درصدد اثباتش است را نفی می‌کند. این مستند به دنبال پرده‌برداری از نقش پررنگ زنان در وقایع سیاسی دوران مشروطه است، ولی این نقش را صرفاً با کلمات پررنگ می‌کند. لحن روایت در برهه‌هایی از مستند حماسی می‌شود و کلمات و جمله‌هایی پرطمطراق در وصف زنان به کار می‌رود. از نظر محتوایی اما هرچقدر کنکاش بیشتری در «نیمه پنهان ماه» به خرج دهید، بیشتر می‌فهمید که فکت‌های مطرح شده برای اثبات تاثیرگذاری زنان در وقایع مورد بحث از حد جرقه آتشی که مردان آن را برپاکرده‌اند فراتر نمی‌رود. زنان آزادی‌خواه مشروطیت در آیینه «نیمه پنهان ماه» عموماً افرادی هستند که تلاش‌هایشان در حد تجمع، کمک مالی، تحریک همسران، تشکیل تجمعات زنانه، انتشار نشریات و نهایتاً حضور در جمع سربازان با پوشش مردانه باقی می‌ماند و هرگز به عرصه تصمیم‌سازی‌های بزرگ نمی‌رسد. پارادوکس «نیمه پنهان ماه» در این است که اگر به فکت‌ها اعتماد کنیم، لحن حماسی روایت ناموجه جلوه می‌کند و واکاوی ریشه‌های انزوای زنان ضروری خواهد بود. از سوی دیگر، برای پذیرش این‌که زنان نیز در وقایع مورد بحث نقشی پررنگ و هم‌سنگ با مردان داشته‌اند، شواهد و مستندات ارائه شده کافی به نظر نمی‌رسد.
