در این شماره مروری کوتاه خواهیم داشت بر زندگی و کارنامه فرشاد فداییان از مهم‌ترین مستندسازان ایرانی که شاید کمتر از ایشان سخن گفته شده است.
حدود یک دهه است که فیلم‌های مستند در ایران بیشتر از قبل جدی گرفته می‌شوند و اخیرا معرفی مستند «در جستجوی فریده» به عنوان نماینده کشورمان در اسکار، باعث شد توجه‌ها به آثار مستند حسابی جلب شود. با این حال، مستندسازی در ایران سابقه زیادی دارد و در دهه‌های گذشته هم مستندسازان، با کمترین بودجه و درآمد ممکن و بدون این‌که حتی شهرت و اقبال عمومی فیلمسازان داستانی را همراه خود ببینند، خالصانه مشغول تلاش برای بازنمایی واقعیت در قاب تصویر بوده‌اند. در این مطلب به مرور زندگی و کارنامه برخی از مهم‌ترین مستندسازان ایرانی می‌پردازیم که کمتر در فضاهای عمومی از ایشان سخن گفته شده است...
لبه باریک مستند و درام
فرشاد فداییان، فیلم‌ساز باسابقه و دانش آموخته فلسفه متولد ۱۳۲۶ است که کارش را از عکاسی آغاز کرد و از سال ۶۷ به طور جدی به حوزه مستندسازی وارد شد. او فقط مستندساز نیست، بلکه در عرصه فیلم‌های داستانی هم کارنامه پرباری دارد و بیش از ۲۰ اثر مختلف، اعم از کوتاه و بلند، را کارگردانی کرده که عنصر تجربی بودن و خصایص هنری در اکثر آن‌ها پررنگ است.
فرشاد فداییان مهم‌ترین آثار مستندش را در بازه بین سال‌های ۶۷ تا ۷۷ ساخته و در مجموع حدود ۸۰ مستند مختلف را در کارنامه دارد. «یموت، یک خانه یک ایل» از مستندهای مهم فداییان است که تندیس زرین و دیپلم افتخار بهترین فیلم از هفدهمین جشنواره بین‌المللی فیلم تهران را برایش به ارمغان آورده. این مستند به تاریخچه منطقه‌ای به نام یمودلی می‌پردازد که حدود شصت سال قبل با کوچ دو برادر ترکمن به این منطقه، آباد شده و امروزه از نسل آن‌ها ایلی به وجود آمده است. «انگشتان پای چپ» دیگر مستند-داستانی مهم فداییان به شمار می‌رود که اثری ۶۸ دقیقه‌ای درباره زنی است که از فلج عضلانی رنج می‌برد. این اثر که تولیدش حدود شش سال به طول انجامیده، به خاطر نمایش پراحساس تلاش‌های این زن برای تطبیق دادن خودش با دنیای پیرامون و رنج‌هایی که برای غلبه بر ضعف جسمانی‌اش به جان می‌خرد، مورد توجه قرار گرفته و به دل مخاطب می‌نشیند.
نکته مهم در مورد آثار مستند فداییان، خصیصه سوبژکتیو و لحن کارگردانی خاص اوست که عبور واقعیت از دریچه ذهن مستندساز در آن‌ها نقش پررنگی دارد. او اعتقادی به خط‌کشی روشن و مشخص بین مستند و داستانی ندارد و از آن‌جایی که به واقعیت فی‌نفسه معتقد نیست، سعی می‌کند سوژه‌هایش را که مبنایشان در واقعیت است، با پرداخت ذهنی هنرمندمحور بازنمایی کند. دیگر اثر مهم فداییان «نود و دو منهای یک» نام دارد که با موضوع کودکان کم‌توان ذهنی، به روایت زندگی زوجی می‌پردازد که فرزند کم‌توان ذهنی خود را از دست داده‌اند، اما مشغول فعالیت‌های مختلف اجتماعی و مدنی برای نود کودک کم‌توان هستند. او مستند «دو زن» را هم ساخته که این مستند زندگی دو بانوی مستقل را روایت می‌کند که برای امرار معاش، مشغول کارگری هستند.
جایگاه رفیع فرشاد فداییان در عرصه مستندسازی ایرانی، فراز فداییان را بر آن داشته تا مستندی به نام «از پدر» درباره زندگی، افکار و آثار این مستندساز بسازد؛ اثری که پرتره‌ای از تلاش چند دهه‌ای فرشاد فداییان و میراث گرانبهای او برای نسل‌های بعدی مستندسازان است.
